Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa đặc trưng của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia xếp vào vị trí thứ 7 trong danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Sự ghi nhận này là một vinh dự, đồng thời khẳng định giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước, vốn là một nét sinh hoạt độc đáo của vùng đất này. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một, khi số lượng ghe thuyền tham gia buôn bán ngày càng giảm.
Trước đây, chợ nổi không chỉ đơn thuần là nơi trao đổi hàng hóa, mà còn là một không gian văn hóa sống động, phản ánh bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Mỗi chiếc ghe là một ‘gian hàng’, mỗi thương hồ là một thành viên của cộng đồng cư dân sông nước. Tuy nhiên, trong khoảng một thập kỷ qua, số lượng ghe buôn tại chợ nổi Cái Răng đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250. Các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng lâm vào tình trạng tương tự, với số lượng thương hồ và ghe thuyền ngày càng thưa vắng.
Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, nhưng vô tình cắt đứt dòng giao thương truyền thống. Nhiều thương hồ buộc phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm, do chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục và quan trọng hơn cả là không còn khách mua thực sự.
Các chuyên gia cho rằng, điểm mấu chốt trong việc bảo tồn chợ nổi không nằm ở việc đầu tư hình thức cho du lịch, mà ở chỗ phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Để giải quyết vấn đề này, một số giải pháp đã được đề xuất, bao gồm quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ.
Bên cạnh đó, việc miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu cũng sẽ giúp người buôn ghe duy trì sinh kế. Tổ chức các hoạt động văn nghệ dân gian như hò, đờn ca tài tử, cũng như giới thiệu ẩm thực miền Tây ngay trên thuyền sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa. Thái Lan đã thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động, dù không có chợ nổi tự nhiên. Để cải thiện thực trạng nêu trên, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030.
Mô hình này bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ. Nếu giữ được thương hồ, tức là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam. Do đó, bảo tồn chợ nổi Cái Răng và các chợ nổi khác không chỉ là bảo tồn một nét văn hóa, mà còn là bảo tồn một phần lịch sử và bản sắc của vùng đất miền Tây Nam Bộ.