Đầu vụ sầu riêng năm nay, tại vùng sản xuất của Hợp tác xã Dịch vụ Nông nghiệp Tân Lập Đông, xã Pơng Drang, tỉnh Đắk Lắk, các thương lái sầu riêng đang tích cực tìm kiếm mối hàng. Tuy nhiên, giá đặt mua tại vườn năm nay chỉ đạt khoảng 80% so với giá đầu vụ năm ngoái.

Ông Nguyễn Hữu Chiến, Giám đốc Hợp tác xã Dịch vụ Nông nghiệp Tân Lập Đông, cho biết cả thương lái và nông dân đang tỏ ra thận trọng. Họ không chỉ lo lắng về sức mua của thị trường suy giảm hay giá bán thấp, mà còn quan ngại về vấn đề dư lượng chất Vàng O, Cadimi có thể khiến xuất khẩu lại bị gián đoạn như hồi đầu năm. Ông Chiến chia sẻ: “Việc này phụ thuộc vào Cơ quan quản lý nhà nước phải kịp thời phát hiện nguyên nhân tồn dư chất này, từ đó triển khai cho hợp tác xã, rồi mới phổ biến đến người dân. Hiện tại, bà con không biết nó tồn tại ở giai đoạn nào. Rất bị động”.

Nỗi lo nghẽn xuất khẩu vì vấn đề dư lượng cũng đang đè nặng doanh nghiệp. Ông Vũ Quang Phúc, Giám đốc Công ty Cổ phần Tập đoàn Trung Bảo Tín, doanh nghiệp chuyên xuất khẩu nông sản ở tỉnh Đắk Lắk, cho biết công ty đang rất thận trọng trong khâu thu mua, bảo quản và kiểm định. Công ty đang nỗ lực để đảm bảo chất lượng sản phẩm và tuân thủ các quy định của thị trường xuất khẩu.

Trong một thập kỷ qua, ngành sầu riêng Việt Nam đã phát triển với tốc độ chưa từng có, từ 32.000ha năm 2015 lên gần 180.000ha vào năm 2024, trở thành nông sản xuất khẩu chiến lược, kim ngạch vượt 3 tỷ USD. Tỉnh Đắk Lắk vươn lên đứng đầu cả nước với gần 39.000ha và vụ này đã có 41.000ha sau khi có thêm diện tích sáp nhập từ địa bàn Phú Yên.

Tuy nhiên, tăng trưởng “nóng” cũng đang tạo những “rạn nứt” âm ỉ. Ông Vũ Phi Hùng, Giám đốc Công ty TNHH Xuất nhập khẩu Nông sản Cao Nguyên (Sarita), lo lắng về chất lượng canh tác không đồng đều, nhà vườn sản xuất theo kinh nghiệm là chính, người trồng không được trang bị kiến thức về phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, vật tư đầu vào. Ông Hùng nói: “Thực trạng mở rộng vùng trồng hiện nay không đi đôi với năng lực canh tác thì rất mạo hiểm. Thứ hai là sử dụng phân bón, thuốc bảo vệ thực không đồng nhất vì chúng ta không đặt chuẩn nào cho quy trình canh tác sầu riêng. Chúng ta cũng chưa có dữ liệu cập nhật từ các vùng trồng, cho nên việc tạo ra sầu riêng đúng quy chuẩn chất lượng là rất khó khăn”.

Ông Lê Văn Thành, Phó Giám đốc Hợp tác xã Dịch vụ nông nghiệp sạch Krông Pắc, cho rằng vấn đề chất lượng hay dư lượng mới chỉ là phần ngọn dễ nhìn thấy ở ngành sầu riêng. Thực tế hoạt động của hợp tác xã cho thấy, căn cơ bất cập nằm ở sự kém minh bạch, thiếu chuẩn mực của các quy trình, quy phạm. Mã số vùng trồng là lý lịch, là tài sản của người trồng. Việc cấp mã vùng phải trở thành chỉ tiêu nhiệm vụ cụ thể của từng cấp chính quyền, từ cấp xã trở lên. Không thể để tình trạng như hiện nay, chính quyền ngồi chờ người dân, doanh nghiệp đến xin cấp mã số vùng trồng. Một vùng nông nghiệp chủ lực thì chính quyền phải chủ động hỗ trợ người dân thực hiện việc này.

Thực tế cho thấy, những lô hàng bị trả lại do chất lượng và dư lượng đều phát sinh từ những điểm yếu về quy trình, quy chuẩn và minh bạch quản lý. Với loạt điểm yếu này, những tháng đầu năm 2025, xuất khẩu sầu riêng của Việt Nam sang Trung Quốc giảm đến 74% kim ngạch, thị phần cũng sụt giảm mạnh từ hơn 42% xuống chỉ còn 28,2%, đe dọa mục tiêu phát triển bền vững.

Bài toán đặt ra không chỉ là kỹ thuật canh tác, mà là cơ chế quản lý chặt chẽ và sự đồng hành thực chất giữa Nhà nước, doanh nghiệp và nông dân, để xây dựng một chuỗi giá trị sầu riêng thực thụ – nơi người trồng, doanh nghiệp và Nhà nước cùng giữ vị ngọt bền lâu.

Thời gian gần đây, hàng loạt vụ việc sữa giả, thực phẩm chức năng kém chất lượng bị phanh phui đã phơi bày những lỗ hổng nghiêm trọng trong công tác quản lý chất lượng thực phẩm. Nhiều sản phẩm được phép lưu hành chỉ dựa trên hồ sơ, doanh nghiệp tự công bố và tự chịu trách nhiệm, trong khi khâu kiểm nghiệm thực tế gần như bị bỏ qua.

Cơ chế hậu kiểm được áp dụng sau khi sản phẩm đã ra thị trường, song lại không thực hiện thường xuyên, tạo điều kiện để các sản phẩm giả, kém chất lượng dễ dàng “lọt lưới”. Theo quy định hiện hành, doanh nghiệp chỉ cần nộp hồ sơ công bố chất lượng sản phẩm tới cơ quan chức năng. Sau khi được cấp số tiếp nhận, sản phẩm có thể đưa ra thị trường và doanh nghiệp sẽ hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính an toàn.

Tuy nhiên, việc hậu kiểm, lấy mẫu sản phẩm trên thị trường để kiểm tra thành phần, chất lượng lại không được tiến hành định kỳ hay rộng khắp. Chính điều này khiến nhiều sản phẩm không hề qua khâu kiểm nghiệm độc lập vẫn ung dung bày bán, trong khi công dụng, thành phần được kê khai lại “hào nhoáng” một cách dễ dàng trên giấy tờ.

Thực trạng này tạo ra kẽ hở lớn cho hành vi gian dối. Doanh nghiệp có thể cố tình giảm tỷ lệ hoạt chất, phóng đại công dụng nhằm cắt giảm chi phí và thu lợi bất chính. Vụ việc sữa giả quy mô lớn bị phát hiện vào tháng 4/2025 là ví dụ điển hình. Gần 600 loại sản phẩm bị xác định không đạt chất lượng như công bố, có mẫu chỉ chứa 50-70% hàm lượng dinh dưỡng, thậm chí có sản phẩm hoàn toàn không chứa thành phần đã quảng cáo.

Điều đáng nói là tất cả những sản phẩm này đều đã được cấp phép lưu hành, nghĩa là quá trình thẩm định chỉ dừng lại ở hồ sơ mà không hề có kiểm nghiệm thực tế nào. Không chỉ dừng lại ở sữa, tình trạng này còn lan sang các loại thực phẩm chức năng. Trên thị trường, không khó để bắt gặp những sản phẩm được giới thiệu có công dụng như thuốc điều trị: hỗ trợ chữa ung thư, tiểu đường, tăng chiều cao, sinh lý…

Những lời quảng cáo này phần lớn không được kiểm chứng. Người tiêu dùng, trong khi mong mỏi tìm kiếm giải pháp cho sức khỏe, lại dễ bị đánh lừa bởi thông tin mập mờ. Sự nhập nhèm giữa thực phẩm chức năng và thuốc điều trị có thể khiến người bệnh từ chối điều trị y khoa chính thống, dẫn đến hậu quả nghiêm trọng.

Tình trạng công bố chất lượng trên giấy nhưng không có kiểm tra thực tế đang làm suy yếu toàn bộ hệ thống kiểm soát chất lượng. Trong khi đó, ở nhiều quốc gia phát triển, sản phẩm trước khi được lưu hành bắt buộc phải trải qua kiểm nghiệm độc lập về độ an toàn, hiệu quả và chất lượng.

Các cơ sở sản xuất cũng phải tuân thủ chuẩn GMP, truy xuất được nguồn gốc nguyên liệu và đảm bảo chất lượng ở mọi khâu trong chuỗi cung ứng. Sự chặt chẽ trong quản lý giúp các nước này kiểm soát tốt hơn nguy cơ từ hàng giả, hàng kém chất lượng.

Trước thực trạng đáng lo ngại trên, Chính phủ đã có những động thái mạnh mẽ nhằm siết chặt quản lý thị trường. Mới đây, Nghị quyết số 205/NQ-CP được ban hành với yêu cầu rõ ràng: Tăng cường kiểm tra, xử lý nghiêm các hành vi vi phạm trong sản xuất, kinh doanh hàng giả, hàng nhập lậu, đặc biệt là các mặt hàng thiết yếu như sữa, thuốc và thực phẩm.

Lực lượng quản lý thị trường toàn quốc được giao trọng trách triển khai quyết liệt chỉ đạo này, nhằm dẹp bỏ tình trạng buôn lậu, gian lận thương mại, xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ và kinh doanh hàng không rõ nguồn gốc.

Thông điệp được truyền đi là rất rõ ràng: Không còn vùng xám cho những hành vi trục lợi từ sản phẩm ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng. Trong bối cảnh người tiêu dùng liên tiếp bị mất niềm tin bởi các vụ việc hàng giả bị phát hiện, sự quyết liệt từ Chính phủ là điều cần thiết để trấn an dư luận và tạo điểm tựa pháp lý cho lực lượng chức năng.

Đã đến lúc phải bịt kín những kẽ hở trong quy trình cấp phép sản phẩm thực phẩm chức năng, sữa bột và các mặt hàng nhạy cảm khác. Cần quy định bắt buộc kiểm nghiệm chất lượng thực tế trước và sau khi cấp phép, đồng thời tăng cường hậu kiểm định kỳ. Chỉ khi chất lượng được kiểm soát chặt chẽ từ gốc đến ngọn, niềm tin người tiêu dùng mới có thể được khôi phục và môi trường kinh doanh mới thực sự lành mạnh.